موصول حرفیموصول حرفی عبارت است از تعدادی حروف خاص که بعد از این حروف مبهم جملاتی می‌آید تا ابهام‌زدایی بکند. ۱ - معنای لغوی"موصول"، اسم مفعول از ماده‌ی "وصل" و در لغت به معنای پیوسته و متصل است. «وَصَلْتُ الشَّیْءَ بِغَیْرِهِ وَصْلًا فَاتَّصَلَ بِه.» ۲ - انواع موصول"موصول" در علم نحو بر دو گونه است: "موصول حرفی" و "موصول اسمی" ۲.۱ - موصول اسمیموصول اسمی، اسم مبهمی است که برای واضح شدن معنای آن، به جمله یا شبه جمله‌ای نیاز دارد که به آن متصل بوده و در اصطلاح نحو "صله" نامیده می‌شود، ۲.۲ - موصول حرفیموصولهای حرفی، ادات مخصوصی هستند که بر صله «صله عبارت است از جمله‌ی فعلیه یا اسمیه‌ای که بعد از موصول حرفی واقع شده و به آن متصل است و به دلیل اتصال این ادات مخصوص به جمله، به آنها موصول گفته می‌شود.» وارد شده و آن را به مصدر تاویل می‌برند و به همین دلیل به آنها "حروف مصدری" نیز گفته می‌شود. [۵]
صفائی بوشهری، غلامعلی، بداءة النحو، قم، حوزة العلمیة، ۱۳۸۶ هـ ش، چاپ دوم، ص۶۶.
ادات مذکور قبل از جمله واقع شده و عبارت‌اند از: "انْ"، سکون نون در "ان" اصلی است. از این رو "ان" مخففه از مثقله نیست. "انَّ"، "ما"، "کیْ"، "لوْ" و "همزه‌ی تسویه" که در ادامه به انواع موصول حرفی به همراه مثال آنها اشاره خواهد شد. ۳ - وجه نامگذاریمعنای لغوی موصول (متصل و پیوسته) در معنای اصطلاحی آن لحاظ شده است؛ به این بیان که به جهت اتصال ادات مخصوص یاد شده به جمله، آنها را موصول نامیده‌اند. ۴ - جایگاه موصول حرفیدر میان عالمان نحو در تبیین مباحث "موصول حرفی" سه رویکرد مشاهده می‌شود؛ بعضی «همچون احمد هاشمی در "القواعد الاساسیة" و عباس حسن در "النحو الوافی" و محمد بن علی الصبان در "حاشیة الصبان"» "موصول حرفی" را در باب معرفه و نکره، مبحث موصول و بعد از مباحث "موصول اسمی" آورده‌اند و در مقابل بعضی «همچون صاحب "بداءة النحو".» "موصول حرفی" را در ضمن عنوان کلی "ادات" در کنار سایر ادات، با عنوان "ادات مصدری" مورد بررسی قرار داده‌اند. بعضی دیگر، همچون ابن حاجب در "الکافیة" و مصطفی قلایینی در جامع الدروس و ابن هشام در قطر الندی و بل الصدی. از مبحث " موصول حرفی" به "حروف مصدری" تعبیر کرده و آن را در باب "حروف معانی" آورده‌اند. ذکر این نکته قابل توجه است که ابن هشام در "مغنی اللبیب" در ضمن بررسی مفردات، حروف مصدری را به صورت جداگانه بیان کرده و به کاربرد آنها اشاره می‌کند. ۵ - انواع موصول حرفیدر این بخش در قالب مثال به انواع "موصول حرفی" اشاره می‌شود: قابل توجه است که در عنوان مستقل "ویژگی و نحوه کاربرد موصول حرفی" به صورت جداگانه به خصوصیات و نکات بیشتری در خصوص هر از این حروف اشاره خواهد شد. ۱. "ما"؛ به عنوان مثال "ما" در عبارت «اعجبنی ما صنعتَ» موصول حرفی بوده و صله‌ی آن جمله‌ی فعلیه (صنعتَ) است. ۲. "انْ"؛ به عنوان مثال "ان" در عبارت «اریدُ ان اتعلّمَ» موصول حرفی عامل بوده و صله‌ی آن جمله‌ی فعلیه (اتعلَّمَ) است. ۳. "انَّ"؛ به عنوان مثال "انَّ" در عبارت «عَجِبتُ انَّ زیداً قائمٌ» از ادات مصدری عامل بوده که بر جمله‌ی اسمیه وارد شده، "زیداً" را به عنوان اسم خود نصب و "قائمٌ" را به عنوان خبر، رفع داده است. ۴. "لو"؛ به عنوان مثال "لو" در عبارت «وَدَدتُ لَو بَرِئتَ» موصول حرفی بوده و صله‌ی آن جمله‌ی فعلیه (بَرِئتَ) است. ۵. "کَی"؛ به عنوان مثال "کَی" در جمله‌ی «جئتُ لِکَی تَتَعَلَّمَ» موصول حرفی بوده و صله‌ی آن فعل مضارع (تَتَعَلَّمَ) است. ۶. "همزه‌ی تسویه"؛ به عنوان مثال لفظ "ا" در آیه شریفه‌ی «سَواءٌ عَلَیهِم ا انذَرتَهُم‌ام لَم تُنذِرهُم» «برای آنان تفاوت نمی‌کند که آنان را (از عذاب الهی) بترسانی یا نترسانی». موصول حرفی بوده و جمله‌ی «انذَرتَهُم» صله‌ی آن است. ۶ - ارتباط میان موصول اسمی و حرفیموصول اسمی و حرفی در اموری شباهت و در مواردی با هم تفاوت دارند که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‌شود: ۶.۱ - شباهت۱. هر دو قسم موصول باید دارای صله‌ای باشند که متاخر از آنها است. [۱۲]
ابن عقیل، عبدالله بن الرحمن، شرح ابن عقیل علی الفیة، تحقیق:محیی الدین عبد الحمید، تهران، استقلال، ۱۳۸۴، چاپ ششم، ج۱، ص۱۵۳.
۲. در هر دو قسم، مقدم شدن صله یا بخشی از آن بر موصول صحیح نیست. ۶.۲ - تفاوت۱. موصول‌های اسمی به استثنای "ایّ" مبنی بوده و همچون سایر اسم‌های مبنی با توجه به جایگاهشان در جمله، در محل رفع، نصب و یا جرّ هستند به خلاف موصول‌های حرفی که همچون سایر حروف، محلّ اعرابی ندارند. ۲. صله موصول اسمی بر خلاف موصول حرفی باید شامل عائد (رابط) باشد. ۳. موصول حرفی به همراه صله آن به تاویل مصدر رفته «که به آن "مصدر مؤول" یا "مصدر مسبوک" نیز گفته شده و به این جهت موصولات حرفی را "حروف السبک" می‌نامند.» که به حسب نیاز جمله معرب می‌شود به خلاف موصول اسمی که این خصوصیت را ندارد. ۴. فعل جامد، صله‌ی بعضی از موصول‌های حرفی همچون "لو" واقع نمی‌شود به خلاف صله در موصول اسمی که این محدودیت را ندارد. ۵. حذف موصول اسمی به استثنای "ال" موصول با وجود شرایط جایز است، اما حذف موصول حرفی به جز "ان" مصدریه‌ای که فعل مضارع را نصب می‌دهد، جایز نیست. ۷ - موصول حرفی در قرآن و حدیث۱. آیه «قُلْ اُوحِیَ اِلیَ‌َّ اَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِّنَ الجْنِّ»، (بگو: به من وحی شده است که جمعی از جنّ به سخنانم گوش فرا داده‌اند)؛ در این آیه‌ی شریفه "انَّ"، موصول حرفی عامل بوده که بر جمله‌ی اسمیه وارد شده، ضمیر "هاء" را به عنوان اسم خود نصب و جمله "استمع نفر... " را به عنوان خبر، رفع داده است. [۲۰]
صافی، محمود بن عبدالرحیم، الجدول فی اعراب القرآن، بیروت، دارالرشید مؤسسه الایمان، ۱۴۱۸ ه ق، چاپ چهارم، ج۲۹، ص۱۱۰.
۲. حدیث «مَا اَقْبَحَ بالْمُؤْمِنِ انْ تَکونَ لَهُ رَغْبةٌ تُذِلُّهُ»، [۲۱]
حرّانی، ابی محمد حسن بن علی، تحف العقول عن الرسول (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم)، کتابچی، تهران، ۱۳۷۹ ه ش، چاپ هفتم، ج۱، ص۴۸۹.
(چقدر برای مؤمن ناپسند است که خواسته‌اش باعث خواری او گردد!)؛ در این حدیث شریف "ان"، موصول حرفی عامل بوده که بر جمله‌ی فعلیه (تکونَ له رغبةٌ) وارد شده است. ۸ - نکتهدر پایان ذکر این نکته قابل توجه است که سه مبحث "عوامل موثر در کاربرد مصدر غیر صریح"، "تاویل موصول حرفی و صله به مصدر" و "ویژگی و نحوه‌ی کاربرد موصول حرفی"، از جمله مباحث مهم "موصول حرفی" است که با عنوانی مستقل و جداگانه مورد بررسی قرار می‌گیرند. ۹ - پانویس۱۰ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «موصول حرفی»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۶/۰۴. |